Áp lực thi cử, bạo lực học đường, kỷ luật sai cách đang bào mòn tinh thần thế hệ trẻ. Khám phá góc nhìn sâu sắc từ chuyên gia tâm lý TS. Lê Nguyên Phương để tìm ra giải pháp nhân văn và hiệu quả, giúp con vững vàng và hạnh phúc trên con đường trưởng thành.

Cuộc trò chuyện không chỉ bàn về các vấn đề bề mặt của học đường (thi cử, bạo lực) mà đi sâu vào triết lý giáo dục, phân tích vai trò và trách nhiệm của từng chủ thể (học sinh, giáo viên, phụ huynh) và đề xuất những giải pháp mang tính nhân văn và bền vững

1. Vấn đề Cốt lõi: Áp lực Thi cử & Phương pháp Học tập đúng đắn

Thực trạng & Phê phán Hệ thống Thi cử:

Mỗi mùa thi qua đi, từ kỳ thi Đại học ở Việt Nam đến “Cao khảo” khốc liệt ở Trung Quốc, chúng ta lại thấy những gánh nặng vô hình đè lên vai thế hệ trẻ. Dường như có một sự khác biệt cốt lõi giữa hai hệ thống giáo dục. Ở phương Tây, người ta thường nói “đầu vào dễ, đầu ra khó“. Họ mở rộng cơ hội học tập cho tất cả, nhưng siết chặt đầu ra để đảm bảo chất lượng chuyên gia không làm hại xã hội. Một bác sĩ không thể kê đơn sai, một kỹ sư không thể xây cầu sập.

Nhưng ở châu Á, chúng ta dường như đang đi ngược lại: “đầu vào khó, đầu ra dễ”. Chúng ta tạo ra những kỳ thi khốc liệt như một cuộc chiến sinh tử, nơi học sinh phải giải 100 bài toán trong 10 phút hay viết những bài văn theo khuôn mẫu “Quân Thần Tá Sứ” cứng nhắc. Nhiều sinh viên thừa nhận, sau 4 năm đại học, khả năng sáng tạo của họ thậm chí còn suy giảm. Câu hỏi đặt ra là: Liệu một hệ thống như vậy có thực sự giúp con người phát triển toàn diện? Hay nó chỉ tạo ra những thế hệ mệt mỏi, căng thẳng và đôi khi là bi kịch?

Đây không phải là vấn đề của riêng ai. Phụ huynh, giáo viên và chính các em học sinh cần lên tiếng để thay đổi. Việc trốn chạy bằng “tị nạn giáo dục” – gửi con du học hay vào trường quốc tế – chỉ là một giải pháp ích kỷ, nó không giải quyết được gốc rễ của vấn đề.

Giải pháp & Ứng dụng thực tế cho Học sinh (“Sĩ tử”):

1. Sức khỏe Thể chất và Tinh thần là Nền tảng: Hãy coi kỳ thi như một cuộc đua marathon. Bạn không thể chiến thắng nếu không có một cơ thể và một tinh thần khỏe mạnh. Hãy học cách thư giãn, thiền tập, tập thể dục, và đặc biệt là ngủ đủ giấc. Khoa học đã chứng minh, căng thẳng và mất ngủ làm teo nhỏ hồi hải mã (hippocampus) – “người gác cổng” của trí nhớ dài hạn. Bạn càng thức khuya, khả năng học thuộc của bạn càng giảm.
2. Phương pháp học: Tìm hiểu về tâm lý học nhận thức để ghi nhớ tốt hơn. Học các phương pháp sáng tạo. Chính Thầy Lê Nguyên Phương cũng chia sẻ rằng, việc thực hành Yoga và Thiền từ năm 13 tuổi đã giúp thầy có một năng lực tập trung kinh khủng, một lợi thế vô giá trong học tập.
3. Mục đích học – Học Để Làm Gì? Đây là câu hỏi cốt lõi. Học không phải để ghi nhớ, mà là để thấu hiểu, ứng dụng, phân tích, đánh giá và cuối cùng là sáng tạo (theo thang tư duy của Bloom). Học toán không phải để giải những bài toán vô hồn, mà để ứng dụng vào việc giải quyết các vấn đề thực tế. Ví dụ: Học sinh được dạy phân tích tác phẩm văn học nhưng không được dạy cách phân tích các vấn đề khác trong cuộc sống (như phân tích, đánh giá để chọn mua một ly nước đúng mục tiêu mình đặt ra tròn trịa, màu sắc dễ thương…) Học để ứng dụng và sáng tạo: Học toán, lý, hóa là để giải quyết vấn đề cụ thể.Sách giáo khoa Mỹ có thể trông dễ về lý thuyết nhưng bài toán ứng dụng lại rất khó. Giáo dục Việt Nam có xu hướng dừng lại ở mức “ứng dụng” thay vì vươn tới “sáng tạo”, khiến sinh viên có thể gặp khó khăn ở bậc học cao hơn. Kinh nghiệm khác của Thầy Phương: Tập Yoga và Thiền từ năm 13 tuổi, Yoga giúp duy trì thăng bằng, đòi hỏi tâm phải định. Thiền giúp tăng cường năng lực tập trung, từ đó nâng cao khả năng học tập một cách kinh khủng.
4. Xây dựng khả năng vượt khó, kiên cường (Resilience).
5. Thay đổi môi trường học tập: Thay đổi nội tâm là chưa đủ nếu môi trường bên ngoài độc hại. Ví dụ: Sống trong một ngôi nhà nấm mốc, cạnh một con mương tù hãm thì dù cố gắng đến mấy cũng sẽ nhiễm bệnh.

2.So Sánh Tâm Lý Học Sinh Mỹ và Việt Nam

• Điểm giống nhau:
  • Học sinh đều gặp vấn đề căng thẳng, trầm cảm, lo âu, đặc biệt là các em trong những chương trình giỏi, lớp chuyên.
  • Học sinh học kém thì lại có xu hướng gặp vấn đề về hành vi (gây hấn, phá phách) để bù trừ.
• Điểm khác biệt:
  • Ở Mỹ:
    • Học sinh ý thức hơn về sức khỏe tinh thần và có hệ thống hỗ trợ (chuyên viên tham vấn, chuyên gia tâm lý, chuyên viên công tác xã hội).
    • Phải đối mặt với những vấn đề bạo lực xã hội nghiêm trọng hơn.
    • Ví dụ: Bạo lực gia đình, bạo lực súng đạn, ma túy, bạo lực băng đảng trong trường học (giữa các sắc tộc Campuchia, Mỹ Latinh, da đen, da trắng), thậm chí có đường dây buôn bán nữ sinh.
  • Ở Việt Nam:
    • Áp lực từ phụ huynh quá lớn.
    • Chất lượng các trường lớp mở ra chưa chắc được đảm bảo.
    • Giới trẻ có tâm lý phụ tùng và chịu đựng cao hơn, dẫn đến các áp lực bị dồn nén vào bên trong (internalizing).
    • Việc dạy “con ngoan trò giỏi” có thể vô tình tạo ra thái độ phục tùng, khiến các em sau này không thể tìm thấy sức mạnh và bản sắc cá nhân.

3. Nghệ Thuật Kỷ Luật: 3 Bậc Thang Từ Roi Vọt Đến Trái Tim

Bạn đã bao giờ dừng lại và tự hỏi, chúng ta đang đối xử với những đứa trẻ mắc lỗi theo cách nào chưa? Một cách thẳng thắn, chúng ta có thể tự hào rằng mình không còn đối xử với các em như thú vật – để dùng đòn roi hay la mắng. Nhưng có lẽ, chúng ta đã rơi vào một cái bẫy còn tinh vi hơn: chúng ta đối xử với các em như những con robot. Chúng ta lập trình, chúng ta ra lệnh, chúng ta thưởng phạt một cách máy móc, mà quên mất rằng, trước mặt mình là một con người.

Khi một đứa trẻ mắc lỗi, chúng ta phản ứng thế nào? Thầy Phương đã vẽ ra 3 cấp độ kỷ luật, một sự tiến hóa từ bản năng đến văn minh.

• Bậc 1 – Đối xử như THÚ VẬT: Dùng roi vọt, mắng chửi, sỉ nhục. Đây là phương pháp của sự bất lực, gieo rắc nỗi sợ hãi và làm tổn thương sâu sắc nhân phẩm của trẻ.
• Bậc 2 – Đối xử như ROBOT: Dùng cơ chế Phạt máy móc (chép phạt, trừ tiền tiêu vặt, cấm đi chơi). Cách này có vẻ “văn minh” hơn, nhưng nó đang “lập trình” đứa trẻ hành động theo mệnh lệnh, tước đi khả năng tự nhận thức và tự chủ.
• Bậc 3 – Đối xử như CON NGƯỜI: Áp dụng Công lý Phục hồi (Restorative Justice). Đây là đỉnh cao của kỷ luật nhân văn. Khái niệm “Phục hồi Công lý” (Restorative Justice), một phương pháp tuyệt vời có nguồn gốc từ bộ lạc Māori ở New Zealand.

Nguyên tắc của nó rất đơn giản: người làm lỗi không bị trừng phạt một cách bị động, mà phải chủ động thực hiện hành động để phục hồi lại những gì mình đã gây ra cho nạn nhân. Thay vì giáo viên ra quyết định, người làm lỗi và nạn nhân sẽ ngồi lại với nhau để thương thảo giải pháp. Ví dụ, nếu thầy giáo nói xấu một học sinh trên mạng xã hội, thầy không chỉ xin lỗi, mà còn phải viết bài đính chính, công khai nhận lỗi để trả lại danh dự cho em.

Phương pháp này trao lại quyền tự chủ và nhân phẩm cho cả hai bên. Nó không chỉ là một kỹ thuật, mà là một cuộc cách mạng về triết lý giáo dục, có thể áp dụng ngay từ trong gia đình.

Ví dụ thực tế về “Công lý Phục hồi”:

An nói xấu Bình trên nhóm chat của lớp, khiến Bình bị bạn bè xa lánh và rất buồn.

• Cách làm của Bậc 2 (Robot): Cô giáo phạt An chép 100 lần câu “Em hứa không nói xấu bạn nữa” và bắt An xin lỗi Bình trước lớp. An làm theo một cách ấm ức, còn Bình vẫn cảm thấy tổn thương. Mối quan hệ của cả hai càng tệ hơn.
• Cách làm của Bậc 3 (Con người): Cô giáo tạo một buổi nói chuyện riêng giữa An và Bình.
  1. Thấu hiểu tác hại: Cô hỏi Bình: “Em cảm thấy thế nào khi đọc những dòng tin nhắn đó?”. Bình chia sẻ cảm giác bị phản bội, xấu hổ và cô đơn.
  2. Nhận thức & Khiêm cung: An lần đầu tiên thực sự “thấy” được nỗi đau mình đã gây ra. An không còn cảm thấy ấm ức mà thực sự hối hận.
  3. Hành động phục hồi: Cô giáo hỏi An: “Vậy theo em, bây giờ mình có thể làm gì để sửa chữa và giúp Bình cảm thấy tốt hơn?”. An chủ động đề xuất: “Em sẽ đăng một bài viết lên nhóm chat để xin lỗi Bình, giải thích rõ sự việc và nói với các bạn rằng em đã sai.”

Với cách này, An không chỉ sửa lỗi mà còn học được bài học sâu sắc về sự đồng cảm và trách nhiệm. Mối quan hệ được phục hồi chứ không phải bị phá hủy.

4. Vai trò và Thiên chức của Người Thầy

Giáo viên không chỉ là người truyền đạt kiến thức. Từ chối quan tâm đến sức khỏe tâm lý và sự phát triển nhân cách của học sinh chính là từ chối thiên chức của mình. Hình ảnh người thầy trong văn hóa phương Đông luôn là người dẫn đường, người truyền cảm hứng.

Thật đau lòng khi vị thế của nhà giáo ngày nay lại bị xem nhẹ, khi lương bổng không đủ sống và những chính sách vĩ mô vô tình đẩy những người không còn lựa chọn nào khác “vào sư phạm”. Trong khi đó, ở các nước Bắc Âu, giáo viên tiểu học phải có bằng Thạc sĩ và kinh nghiệm dày dặn.

Nhưng ngay cả trong hoàn cảnh khó khăn, vẫn có những tấm gương sáng ngời. Câu chuyện về cô Kim Cúc – người giáo viên đã dành những buổi tối của mình để lắng nghe học sinh tâm sự mọi chuyện, từ thất tình, nghèo đói cho đến cả những bí mật không thể nói với gia đình – đã cho thấy sức mạnh lay động của một người thầy thực sự. Họ không chỉ dạy chữ, họ cứu rỗi những tâm hồn.

Cần một giải pháp tổng thể: đảm bảo lương bổng xứng đáng, phục hồi vị thế và sự tôn trọng của xã hội, và trang bị cho họ những kỹ năng cần thiết để nhận diện và hỗ trợ học sinh.

5. Hệ Sinh Thái Áp Lực: Từ Bạo Lực Học Đường Đến Cha Mẹ Trực Thăng

Đối mặt với các Thách thức Hiện đại (Bạo lực học đường, Áp lực…)

Phân tích 3 vai trò trong một vụ bạo lực học đường:

1. Kẻ bắt nạt: Thường xuất phát từ cảm giác bất lực, thiếu thốn tình thương, hoặc lớn lên trong môi trường bạo lực. Hành động bắt nạt là cách họ tìm kiếm cảm giác quyền lực. Cần giải quyết từ gốc rễ của chính họ.
2. Nạn nhân: Cần được trang bị kỹ năng để không cam chịu.
   • Đoàn kết: Những người yếu thế phải đoàn kết lại với nhau.
   • Tự vệ: Học võ không phải để gây hấn, mà để có khả năng bảo vệ bản thân và có một tinh thần vững vàng hơn.
3. Người ngoài cuộc (Bàng quang): Đây là yếu tố then chốt. Sự im lặng và thờ ơ của đám đông chính là sự cổ vũ cho cái ác. Cần phá vỡ tâm lý “sợ vạ lây” và nêu cao tinh thần “thấy việc nghĩa phải làm”.

Giải pháp không chỉ là dạy võ cho nạn nhân, mà còn phải thay đổi cả hệ sinh thái. Điều này liên quan mật thiết đến cách làm cha mẹ.

Có một kiểu cha mẹ rất phổ biến ngày nay: “cha mẹ trực thăng” (Helicopter Parents). Họ bao bọc, kiểm soát, dọn đường cho con mọi lúc mọi nơi, tin rằng mình biết điều gì là tốt nhất. Nhưng họ không nhận ra rằng, kinh nghiệm của họ đã lỗi thời. Họ đang vô tình biến con mình từ một cây Tùng, Bách mạnh mẽ thành một loại dây leo yếu ớt. Như một câu nói rất thấm thía: “Cha mẹ Việt Nam nuôi con như nuôi gà công nghiệp nhưng lại muốn con trở thành đại bàng”.

Cách làm đúng đắn là trở thành một “bà đỡ”: thấu hiểu, đồng cảm, và hỗ trợ để tài năng và nhân cách của con được tự do nảy nở. Đôi khi, sự hỗ trợ tuyệt vời nhất chỉ đơn giản là một bát cháo gà ấm nóng trong đêm con ôn thi. Và quan trọng nhất, phải biết lùi lại một bước để cho con không gian tự lập.

Ứng dụng thực tế cho phụ huynh:

Khi con mang về một điểm số không tốt, thay vì la mắng hay ép con đi học thêm ngay lập tức (phản ứng của “trực thăng”), hãy thử làm một “bà đỡ”:

1. Thấu hiểu (Nhận thức): “Bố/mẹ thấy con có vẻ không vui với điểm số này. Có chuyện gì ở lớp à con?”
2. Đồng cảm (Cảm xúc): Lắng nghe con chia sẻ. Có thể con không hiểu bài, có thể con mệt, hay có xích mích với bạn bè. Hãy nói: “Bố/mẹ hiểu là con đang cảm thấy thất vọng.”
3. Hỗ trợ (Hành vi): “Vậy mình cùng xem lại bài này nhé? Hay cuối tuần mình đi dạo một chút cho khuây khỏa rồi tính tiếp?” Một bát cháo gà nóng hổi, một cái ôm còn giá trị hơn ngàn lời chỉ dạy.

Lời Kết: Xây Dựng Một Nền Giáo Dục Từ Trái Tim

Những vấn đề của tâm lý học đường không thể giải quyết bằng một cá nhân, mà cần sự chung tay của cả một hệ thống.

• Với học sinh: Hãy can đảm lên tiếng, đoàn kết với nhau và trang bị cho mình sức mạnh cả về thể chất lẫn tinh thần. Một học sinh nghèo cảm thấy bất công khi bạn nhà giàu học kém vẫn được điểm cao. Phải làm sao? Đầu tiên, hãy nhớ: nghèo không phải là lỗi. Vượt khó sẽ rèn cho bạn một ý chí phi thường. Thứ hai, cuộc sống vốn dĩ có bất công. Bạn có thể chọn cách thích nghi và lợi dụng nó, hoặc bạn có thể chọn trở thành người nỗ lực thay đổi nó cho các thế hệ sau. Lựa chọn nằm ở bạn.
• Với phụ huynh: Hãy lùi lại một bước, tin tưởng con hơn và chuyển từ vai trò người kiểm soát sang người đồng hành.
• Với nhà giáo: Hãy nhớ lại “thiên chức” cao cả của mình là người truyền cảm hứng, và xã hội cần phục hồi lại sự tôn trọng xứng đáng dành cho các thầy cô.

Hành trình trưởng thành không nhất thiết phải là một cuộc chiến. Nó có thể là một hành trình khám phá đầy hạnh phúc, nếu chúng ta bắt đầu giáo dục bằng sự thấu hiểu, kỷ luật bằng sự tôn trọng, và yêu thương bằng hành động

Lời Nhắn Gửi Cuối Cùng

Tuổi thanh xuân rất ngắn. Hãy sống trọn vẹn với nó. Hãy nhớ rằng mỗi suy nghĩ, mỗi hành động nhỏ của ngày hôm nay đều là một viên gạch xây nên con người bạn của ngày mai. Mỗi lần bạn hủy hoại thân thể, tâm trí hay các mối quan hệ của mình, là bạn đang tự tay phá đi cơ hội để trở thành phiên bản tốt đẹp nhất..

NGUỒN : Những góc nhìn trong bài viết này từ buổi trò chuyện vô cùng giá trị và tâm huyết của **Thầy Ts. Lê Nguyên Phương** về chủ đề **Tâm lý học đường** : https://www.youtube.com/watch?v=OlpVDxyOqZg&t=4718s